Keynote spreker Jeroen van den Hoven (Professor of Ethics, Universiteit van Delft) inspireerde enorm met zijn betoog over ‘Innoveren vanuit Waarden’, op de 43e saMBO-ICT conferentie. Zijn presentatie draaide om de vraag: ‘Hoe geef je handen en voeten aan ethiek in de praktijk?’
De planeet staat onder druk – De presentatie start met het schetsen van het grotere plaatje – Er is veel ongelijkheid in de wereld, de rijkheid die vergaard wordt zit bij de happy 1%. De democratie ligt onder vuur als gevolg van polarisatie en wat er allemaal online gebeurt. Daarnaast hebben we grote problemen met onze planeet, migratiedruk, pandemie, economische recessie, de macht van Big Tech. De grote ict-spelers nemen een steeds centralere rol in in de samenleving. Grote platforms hebben steeds meer een monopoliepositie waardoor je je kunt afvragen of er nog sprake is van vrije keuze.
Hebben we nog wel een keuze? – Als je dit laatste punt naar de praktijk vertaalt kun je je afvragen of de mensen die moeten kiezen voor de aanschaf van een pakket, applicaties, een platform, ook daadwerkelijk nog iets te kiezen hebben.
Geweldige kansen met nieuwe technologieën – Veel technologische ontwikkelingen bieden prachtige kansen, maar brengen tegelijkertijd ook een heel rijtje aan ethische vraagstukken en dilemma’s met zich mee. Jeroen gebruikt deze slide om te illustreren hoe elk van deze technische ontwikkelingen gekoppeld kan worden aan een evenzo grote rij aan ethische vraagstukken. Ik vind die ene slide al echt het onderzoeken waard. We staan met zijn allen onvoldoende stil bij de schaduwkanten van nieuwe tech, zijn al snel geneigd om de voordelen te omarmen als vooruitgang en de nadelen naast ons neer te leggen. Zijn wij, ook in het onderwijs, niet te naïef? Verbind zelf de termen links eens met verschillende termen rechts, dan zie je meteen de reikwijdte van de dilemmas…:
Bedoelen wij wel hetzelfde met term x of y?- Dan komt nog een rijtje met termen die je kunt combineren zoals digital community of virtual property. Dikke kans dat je er wel een beetje een voorstelling van kunt maken wat die termen betekenen, maar wat betekenen ze echt? En verstaan jij en ik er hetzelfde onder? Is er eigenlijk wel 1 definitie mogelijk? En weten we wel wat we er in de praktijk mee moeten?
Jeroen noemt deze verwarring een conceptueel vacuüm, waaruit volgt dat we ook niet weten wat we beleidsmatig met deze zaken aanmoeten (policy vacuüm) en dus al helemaal niet hoe je dingen moet ontwerpen (design vacuüm) zoals een applicatie, dienst of product. Als je niet precies weet hoe iets in elkaar steekt en waar je heen wilt dan kun je ook geen beleid opstellen als school, terwijl zaken als AI, Blockchain en Cybersecurity wel heel hard op ons onderwijs afkomen. Daaruit volgt dat we opnieuw moeten nadenken over de plek van de ‘digitale school’ in de ‘digitale samenleving’. Hoe ontwerpen wij onze leerlandschappen? Onze volgsystemen? Hebben we daarin wel voldoende respect voor onze leerlingen/studenten? Wie heeft eigenlijk recht om de resultaten van toetsen en opdrachten te zien? We kunnen monitoren hoe lang een student studeert, hoe vaak hij inlogt en oefent, maar moeten we dat ook allemaal willen? Welke eisen moeten we eigenlijk stellen aan systemen die we aanschaffen en waarom wel/niet?
Ontwerpen voor Waarden is Verantwoord Innoveren – Voor elke slimme applicatie die op je afkomt moet je kijken in hoeverre die voldoet aan de dingen die wij belangrijk vinden met zijn allen in het onderwijs, de buurt, in Nederland, in Europa. Het feit dat iets aangeboden wordt of op de plank ligt bij een bevriende leverancier is onvoldoende. Veel producten hebben negatieve waarden in hun ontwerp (soms verborgen) waardoor ze verslavend werken, aanzetten tot aankopen of zelfs discriminatie. Het is aan ons allen om ervoor te zorgen dat we niet kiezen voor producten met negatieve waarden in het ontwerp, maar dat we bewust kiezen voor producten die op positieve waarden
gebaseerd zijn. Je moet dit kunnen uitleggen en kunnen controleren (accountable zijn).
Designing for X: – begin als school met het bepalen wat je waarden zijn, specificeer dat vervolgens naar wat elk van die waarden allemaal betekenen voor je beleid en protocollen. Tot slot vertaal je dat naar de technische eisen (design requirements) waar de staf mee aan de slag kan gaan. Dit werk je voor elke waarde steeds specifieker uit.
‘In een digitale samenleving moeten we ontwerpen voor onze waarden, anders doen anderen het voor ons die niet worden geleid door idealen, waarden, mensenrechten, maar door winstverwachting’.
Maar er zijn zoveel waarden! – Het gevaar is dat je door de bomen het bos niet meer ziet. Privacy, autonomie, gelijkheid, rechtvaardigheid, waardigheid, geluk, 
transparantie, democratie, veiligheid, duurzaamheid, gezondheid, solidariteit, er zijn enorm veel waarden en soms lijken die strijdig met elkaar. Zo zijn boeken enorm waardevol maar tegelijkertijd ook in strijd met duurzaamheid, interactie, doorzoekbaarheid, actualiteit, draagbaarheid. E-books voldoen aan veel meer eisen en waarden. De truc is om vanaf het moment van ontwerpen al te richten op het waarmaken van zoveel mogelijk waarden die je belangrijk vindt, dus slimme combinaties maken met de technologieën.
Morele waarden – Als je de morele waarden veiligheid, privacy en duurzaamheid hoog in het vaandel hebt als organisatie, dan dien je te innoveren op een manier die die waarden zoveel mogelijk realiseert. ‘Als je door vandaag te innoveren morgen aan meer verplichtingen jegens je studenten en de samenleving als geheel kunt voldoen, dan heb je de plicht om vandaag te innoveren’.
Jeroen, dank voor deze waardevolle inzichten en opdracht aan ons, adviseurs, bestuurders, managers, docenten in het MBO! En om maar meteen te beginnen met een onderwerp dat Jeroen met name noemde, namelijk de kansen op het gebied van leermiddelen, de Open Education Week komt eraan!!